۹۶۵ . مراحل خروج از احرام در حج تمتع: در حج تمتع، محرّمات احرام در چهار مرحله، بر محرم حلال میگردد:
مرحلۀ اول: بعد از ذبح، که حلق یا تقصیر - که از واجبات حج است - بر او حلال میشود؛ و چنانچه تراشیدن سر مستلزم خون آمدن از سر باشد، این مقدار خون بیرون آوردن نیز جایز میگردد.
مرحلۀ دوم: بعد از تقصیر یا تراشیدن سر، که همۀ محرمات احرام حلال میگردد، بهجز بوی خوش و مباشرت با زنان، بلکه مطلق لذتجویی زن و مرد از یکدیگر؛ و به احتیاط مستحب از تمام اموری که به زنان مربوط است چون عقد کردن و شاهد عقد شدن نیز اجتناب کنند.
مرحلۀ سوم: بعد از سعی صفا و مروه، بوی خوش حلال میگردد، ولی تا زمانی که نماز طواف نساء انجام نداده، مالیدن طیب و خوشبو کردن خود مکروه است؛ بلکه ترک آن مطابق احتیاط استحبابی است.
مرحلۀ چهارم: بعد از طواف نساء و نماز آن، آنچه مربوط به زنان است، حلال میگردد.
و بعد از این چهار عمل، تمام اموری که به جهت احرام، حرام شده بود، حلال است؛ ولى تا زمانى که در حرم باشد محرّمات حرم یعنى کارهایى که به احترام حرم الهى انجام آنها جایز نیست - مانند کندن درخت و گیاه حرم و شکار کردن در حرم - همچنان حرام خواهد بود.
۹۶۶ . مراد از حلق و تقصیر: پس از قربانى، حاجى باید «حلق» کند (یعنى تمام سرش را بتراشد) یا «تقصیر» نماید (یعنى مقدارى از موى سر یا صورت یا مقدارى از ناخن دست یا پاى خود را کوتاه کند)؛ و کندن مو کفایت نمىکند.
۹۶۷ . تعین حلق بر برخی از حجاج: چند دستهاند که وظیفۀ آنها تراشیدن تمام سر است:
الف: مردی که حجةالإسلام خود را بجا میآورد، هرچند سفر اول حج او نباشد؛
ب: مردی که موی سر خود را با چیزی مانند صمغ و عسل چسبانیده است؛
ج: بنابر احتیاط، مردی که موی سر خود را جمع کرده و در هم پیچیده و گره زده یا بافته است.
بر این سه طایفه تراشیدن تمام سر واجب است؛ هرچند بدانند تراشیدن سر موجب بیرون آمدن خون میشود.
۹۶۸ . متعین نبودن حلق در برخی موارد: غیر از افرادی که باید حلق کنند، افراد دیگر بین حلق و تقصیر مخیّر هستند؛ مانند مردى که حج نیابتى بجا مىآورد.
۹۶۹ . حلق و تقصیر در حج اول: کسی که برای اولین بار حج بجا میآورد ولی حج او حجةالإسلام نیست -و از دو دسته دیگر هم که گفته شد نیست- بنابر احتیاط مستحب حلق کند؛ مگر آنکه بداند هنگام تراشیدن سر خون خارج میشود، که در این صورت احتیاط مستحب در تقصیر است (گرچه حلق هم مستحب است).
۹۷۰ . کوتاه کردن موی سر قبل از حلق: محرم نمیتواند براى جلوگیرى از خون آمدن، موى سر را کوتاه کند و پس از آن سر را بتراشد.
۹۷۱ . ضرری بودن حلق: مردى که حجةالإسلام خود را بجا مىآورد، چنانچه حلق براى او ضرر اساسى داشته باشد، باید تقصیر کند و اگر حلق براى او مشقت شدید داشته باشد مىتواند به جاى حلق، تقصیر کند.
۹۷۲ . حرمت حلق بر بانوان: بانوان فقط باید تقصیر کنند و تراشیدن سر بر آنها جایز نیست.
۹۷۳ . وظیفۀ خنثای مشکل نسبت به تقصیر: خنثای مشکل اگر از سه دستهای باشد که باید سر بتراشند، باید بین حلق و تقصیر جمع کند و باید احتیاط کند و تقصیر را بر تراشیدن سر مقدّم کند؛ و اگر از این سه دسته نباشد، باید تقصیر کند و تراشیدن سر کافی نیست، بلکه جایز هم نیست.
۹۷۴ . تراشیدن بخشی از سر: کسی که سر میتراشد باید همۀ سر را بتراشد و تراشیدن قسمتی از سر کفایت نمیکند، و تا زمانی که همۀ سر را نتراشیده محرّمات احرام حلال نمیشود،.بله، باقی ماندن مقدار کمی از مو که بسیاری از اوقات هنگام تراشیدن سر باقی میماند، مانعی ندارد.
۹۷۵ . نیت حلق و تقصیر: حلق و تقصیر عبادت است و باید با نیت خالص براى خداوند متعال انجام گیرد.
۹۷۶ . قصد بیرون آمدن از احرام: در حلق و تقصیر، قصد بیرون آمدن از احرام لازم نیست؛ هرچند مطابق احتیاط استحبابی است.
۹۷۷ . مکان حلق و تقصیر و محل ریختن مو: مویى که براى حلق یا تقصیر کنده مىشود باید در منا ریخته شود؛ بلکه بنابر احتیاط، در صورت امکان، عمل حلق یا تقصیر نیز باید در سرزمین منا انجام پذیرد. بنابراین حلق و تقصیر در قربانگاههاى کنونى که خارج از منا قرار دارند، براى کسى که مىتواند در منا حلق یا تقصیر کند، بنابر احتیاط، کفایت نمىکند.
۹۷۸ . حلق در غیر منا و انجام اعمال بعدی: کسی که در غیر منا حلق کرده و اعمال بعدی را انجام داده و پس از آن هم عمره مفرده بجا آورده، از احرام بیرون نیامده و عمرۀ او صحیح نیست، مگر اینکه از جهت جهل به مسأله و غفلت، در غیر منا حلق کرده باشد، که در این صورت بعید نیست مجزی باشد؛ هرچند احتیاط آن است که اگر ممکن باشد، در این صورت نیز به منا برگردد و در آنجا تیغ را بر سر بکشد و اعمال مکه را اعاده کند.
۹۷۹ . ترتیب بین ذبح و حلق یا تقصیر: حلق و تقصیر را باید بعد از ذبح انجام داد و تقدیم آن بر ذبح جایز نیست. بله، اگر کسی قربانی را تهیّه کرده و دست و پای آن را بسته به طوریکه مطمئن است نمیتواند فرار کند، میتواند حلق یا تقصیر کند هرچند احتیاط مستحب در آن است که تا ذبح نکرده حلق نکند.
۹۸۰ . تقدیم حلق یا تقصیر بر ذبح: اگر کسی حلق یا تقصیر را بر ذبح مقدّم داشت، در صورت علم و عمد، باید اعاده کند؛ اما اگر از روی غفلت یا جهل به حکم مقدم کند کفایت میکند و اعاده لازم نیست، حتی اگر قبل از طواف حج متوجه شود؛ اگر چه احتیاط مستحب این است که در این صورت حلق وتقصیر را بعد از ذبح اعاده کند.
۹۸۱ . رعایت ترتیب در فرض تأخیر قربانی: اگر قربانی از روز عید به تأخیر افتاد، حلق و تقصیر را نیز باید به تأخیر بیندازد و تا قربانی نکرده، نمیتواند حلق یا تقصیر کند.
۹۸۲ . انجام حلق و تقصیر قبل از عید قربان: جلو انداختن حلق و تقصیر قبل از عید قربان جایز نیست.
۹۸۳ . تقدیم حلق و تقصیر بر قربانی: حاجى تا در روز عید، قربانى نکرده نباید حلق یا تقصیر کند؛ مگر در سه مورد:
1. کسی که میترسد اگر بخواهد صبر کند که ذبح انجام شود مشکلی مانند مراجعت کاروان یا حائض شدن برایش پیش آید که نتواند خودش اعمال مکه را بجا آورد؛
2. کسی که میترسد تأخیر اعمال مکه باعث بروز مشکلی شود که شرعاً دفع آن لازم است مثلاً خطر جانی داشته باشد؛
3. کسی که تأخیر اعمال مکه مشقت شدید بیش از متعارفی را برای او ایجاد میکند.
این سه گروه، شبانه از مشعر به منا میروند و جمرۀ عقبه را رمی میکنند، و به کسی برای قربانی وکالت میدهند، و در شب عید با حلق یا تقصیر از احرام بیرون میآیند؛ هرچند قربانی آنها انجام نشده باشد.
۹۸۴ . زمان حلق و تقصیر: زمان حلق و تقصیر، از صبح روز عید قربان شروع شده و تا آخر ماه ذىحجّه ادامه دارد، به طورى که بعد از تقصیر، فرصتى براى انجام اعمال مکّه در ذىحجه داشته باشد؛ و انجام آن در شب نیز صحیح است و کفایت میکند، ولى تا قربانى نکرده نباید حلق یا تقصیر کند.
۹۸۵ . نحوۀ ازالۀ مو در حلق: تراشیدن سر با هر وسیلهاى که باشد کفایت مىکند و لازم نیست حتماً با تیغِ سرتراشى باشد؛ بلکه اگر با ماشینى که مانند تیغ، موها را از بیخ مىزند، سر را بتراشد، کافى است؛ ولی کندن و سوزاندن مو و ... کفایت نمیکند.
۹۸۶ . تراشیدن مو به عنوان تقصیر: تراشیدن ریش و شارب، کفایت از حلق یا تقصیر نمیکند، و تراشیدن سر کفایت از تقصیر نمیکند.
۹۸۷ . کشف بطلان حلق پس از تراشیدن سر: کسی که وظیفهاش تراشیدن سر است اگر سرش را بتراشد، سپس متوجه شود که به سببی حلقش باطل بوده است، باید تیغ را بر سرش بکشد (امرار موسی) و بنابر احتیاط مستحب، تقصیر را نیز به آن ضمیمه کند.
۹۸۸ . حلق و تقصیر توسط دیگری: حجگزار میتواند حلق و تقصیر را خودش انجام دهد و میتواند از دیگری بخواهد که برایش حلق یا تقصیر کند و در هر حال خودش باید نیّت کند؛ زیرا تراشیدن دیگری از باب نیابت نیست تا توهم شود که نیت نایب شرط است؛ بنابراین جایز است غیر شیعه، بلکه حتی غیر مسلمان نیز متصدی این کار شود.
۹۸۹ . حلال شدن محرمات احرام پس از حلق و تقصیر: در حج تمتع با حلق یا تقصیر، کارهایى که به خاطر احرام حرام شده بود، حلال مىشود، به استثناى بوى خوش و هر نوع بهرهگیرى جنسى از همسر. بنابراین بعد از حلق یا تقصیر، حاجى مىتواند لباسهاى معمولى خود را بپوشد و سایر امور مربوط به بانوان مانند خواستگارى رفتن و عقد کردن آنها نیز حلال مىگردد.
۹۹۰ . حلال شدن بوی خوش با مقدم داشتن طواف و سعی: بر کسی که طواف حج و سعی را بر وقوفین مقدّم داشته، بعد از حلق یا تقصیر، بوی خوش نیز حلال میشود.
۹۹۱ . ترتیب بین قربانی و حلق: اگر حاجی برای قربانی به کسی وکالت داد، تا وکیل او قربانی نکرده، نمیتواند حلق یا تقصیر کند. البته اگر به اعتقاد اینکه نمایندهاش قربانى کرده، حلق یا تقصیر کند، از احرام خارج مىشود؛ ولى تا وقت قربانى نگذشته باید قربانى کند و تا قربانى نکرده نمىتواند اعمال مکّه را بجا آورد.
۹۹۲ . کوتاه کردن مو قبل از حلق: کسى که وظیفۀ او تراشیدن سر است، نمىتواند اول سرش را ماشین کند و سپس آن را بتراشد؛ حتی اگر فوراً نیز بتراشند، به طوری که مجموعاً تقصیر و حلق یک عمل به حساب آید.
۹۹۳ . تراشیدن موی دیگری در حال احرام: کسی که از احرام در نیامده نمیتواند سر دیگری را بتراشد یا از موی او بچیند؛ و اگر موی دیگری را تراشید یا تقصیر کرد گناهکار است و بنابر احتیاط، کافی نیست؛ مگر آنکه حجگزاری که سرش حلق شده یا برایش تقصیر کردهاند، معذور باشد؛ مثلاً خیال میکرده دیگری در احرام نیست.
۹۹۴ . مقدم داشتن اعمال مکه بر حلق و تقصیر: تقدیم اعمال مکّه بر حلق و تقصیر جایز نیست و اگر قبل از حلق یا تقصیر اعمال مکّه را انجام دهد، باید پس از حلق یا تقصیر آنها را اعاده کند و فرقی بین معذور و غیر معذور نیست. و چنانچه از روی علم و عمد، قبل از حلق و تقصیر، طواف کرده باشد، باید یک گوسفند قربانی کند، و تقدیم سعی به تنهایی بر حلق و تقصیر قربانی ندارد.
۹۹۵ . کوچ از منا و ترک عمدی حلق و تقصیر: اگر حجگزار از روى عمد و علم یا عمد و تردید، حلق و تقصیر را ترک کند و از منا خارج شود، بنابر احتیاط باید به منا بازگردد و در آنجا حلق یا تقصیر کند. و اگر برگشتن برای او حرجی باشد باید حلق و تقصیر کند و موی خود را به منا بفرستد.
۹۹۶ . کوچ از منا و ترک حلق و تقصیر از روی عذر: اگر حجگزار حلق یا تقصیر را فراموش کرده یا به جهت اشتباه فهمیدن مسأله، آن را ترک کند و از منا بیرون رود، مىتواند در جایى که هست حلق یا تقصیر کند؛ هرچند احتیاط مؤکَّد مستحب در این است که اگر مىتواند برگردد و حلق یا تقصیر را در منا انجام دهد؛ و در هر حال اگر بیرون منا حلق یا تقصیر نماید، واجب است موى خود را به منا بفرستد.
۹۹۷ . شک در انجام حلق و تقصیر: کسی که شک کند حلق یا تقصیر کرده است یا نه، چند صورت دارد:
1. بعد از خروج از احرام و انجام بعضی از محرمات احرام که پس از حلق و تقصیر حلال میشود، شک کند که حلق و تقصیر را انجام داده یا نه؛ در اینصورت میتواند به شکش اعتنا نکند؛ هرچند احتیاط مستحب مؤکَّد در اعاده حلق و تقصیر است.
2. بعد از شروع اعمال مکه، در انجام حلق وتقصیر شک کند؛ در اینصورت میتواند به شکش اعتنا نکند؛ هرچند اعادۀ حلق و تقصیر و اعادۀ اعمالی که در مکه انجام داده است مطابق احتیاط استحبابی است.
3. بعد از اینکه از منا کوچ کرد و اعمال مکه را شروع کرد شک کند؛ در اینصورت اعادۀ حلق و تقصیر بر او واجب نیست و اعمال مکهاش نیز صحیح است.
۹۹۸ . شک در صحت حلق و تقصیر پس از پایان آن: اگر بعد از فارغ شدن از حلق یا تقصیر، شک کند آنرا به شکل صحیح انجام داده یا نه، درصورتی که احتمال بدهد نسبت به رعایت شروط صحت توجه داشته، به شک خود اعتنا نکند.
۹۹۹ . مو نداشتن کسی که باید حلق کند: اگر کسی وظیفهاش حلق کردن باشد ولی مویی بر سر نداشته باشد باید به جای حلق کردن، تیغ را بر سر بکشد؛ و احتیاط مستحب آن است که تقصیر را هم انجام دهد.
۱۰۰۰ . مو نداشتن کسی که مخیرّ بین حلق و تقصیر است: کسانی که بین حلق و تقصیر مخیّر هستند، درصورتی که سرشان مو نداشته باشد، باید تقصیر کنند؛ و اگر تقصیر امکان نداشت تیغ را به سر بکشند.
۱۰۰۱ . وظیفۀ افراد کم مو: اگر کسی مقداری از موی سرش ریخته است، چنانچه بقیّه را بتراشد، کفایت از حلق میکند و لازم نیست تقصیر کند یا تیغ را بر سر بکشد؛ مگر آنکه مقدار کمی از سرش مو داشته باشد به طوری که عرفاً نگویند سرش را تراشیده است؛ که در این صورت حکم کسی را دارد که اصلاً مویی ندارد.