مسأله 771ـ واجب است بعد از طواف واجب، دو رکعت نماز بخواند، و احتیاط واجب آن است که این نماز را پشت مقام ابراهیم بجا آورد، ولى لازم نیست متّصل به آن باشد; بلکه همین اندازه که بگویند پشت مقام ابراهیم بجا آورده کافى است.

مسأله 772ـ محلّ نماز طواف واجب ـ چنانکه گفتیم ـ پشت مقام ابراهیم است، ولى اگر فشار جمعیّت زیاد باشد، مى تواند در یکى از دو طرف مقام ابراهیم، یا عقب تر از مقام، نماز بخواند، به خصوص در مواقعى که جمعیّت طواف کننده به قدرى زیاد است که صفوف طواف کنندگان به پشت مقام ابراهیم مى رسد، و خواندن نماز در آنجا مشکل مى شود، در این حال نباید اصرار بر خواندن نماز در نزدیکى مقام ابراهیم داشت، بلکه باید در جایى که این مشکل وجود ندارد خوانده شود، و کارهایى که بعضى از عوام انجام مى دهند، مانند این که گروهى دست به دست هم مى دهند، و حریمى براى نمازگزاران مورد نظر درست مى کنند، هیچ ضرورتى ندارد و اگر براى طواف کنندگان، یا سایر نماز گزاران ایجاد مزاحمت کند، خالى از اشکال نیست بلکه باید عقب تر بروند تا جایى که مزاحم طواف کنندگان نباشد.

مسأله 773ـ نماز طواف را مى توان بلند یا آهسته خواند، و اذان و اقامه ندارد، و در چیزهاى دیگر شبیه نماز صبح است; ولى بنابر احتیاط واجب، جماعت در نماز طواف مشروع نیست.

مسأله 774ـ در نماز طواف هر سوره اى، جز سوره هاى سجده را مى توان خواند; ولى مستحبّ است در رکعت اوّل پس از حمد سوره «توحید» و در رکعت دوم سوره «کافرون» را بخواند.

مسأله 775ـ نماز طواف را در همه اوقات مى توان خواند، مگر این که با وقت نماز واجب مزاحمت کند، به گونه اى که خواندن نماز طواف در آن وقت باعث از دست رفتن نماز واجب شود، که در این صورت باید نماز روزانه را مقدّم داشت.

مسأله 776ـ بر هر مکلّفى واجب است قرائت نماز خود را یاد بگیرد; یعنى حمد و سوره و سایر ذکرهاى نماز را به طور صحیح بخواند; ولى اگر به علّت بیسوادى، یا علل دیگر، بعد از تلاش لازم نتوانست قرائت را به طور کامل بخواند، همان مقدار که مى تواند کافى است، و اگر مى تواند یاد بگیرد، امّا کوتاهى کند، معصیت نموده است، ولى اگر وقت تنگ باشد، و فرصت براى یاد گرفتن نباشد، باید به همان مقدار که توانایى دارد نمازها و از جمله نماز طواف را بخواند، و نایب گرفتن لازم نیست.

مسأله 777ـ اگر کسى نمى داند که قرائت نمازش درست نیست، و در نادانى خود معذور باشد، نمازش صحیح است، و اعاده ندارد; امّا اگر مقصّر بوده، لازم است پس از درست کردن قرائت، نمازش را اعاده کند; وگرنه معصیت کرده است.

مسأله 778ـ همه نمازها را باید با قرائت صحیح انجام داد. زائران خانه خدا باید از فرصت استفاده کنند، و به هنگام اراده این سفر بزرگ روحانى، قرائت نماز خود را براى اهل علم بخوانند، و اگر ایرادى دارد برطرف نمایند، تا حجّ آنها از هر نظر خالى از اشکال باشد.

مسأله 779ـ براى صحیح بودن قرائت، دقّتهاى علماى تجوید شرط نیست; همین اندازه که در عرف عرب بگویند کلمات را صحیح ادا مى کند کافى است.

مسأله 780ـ هرگاه کسى از روى عمد نماز طواف را ترک کند، باید برگردد و بجا آورد، ولى اگر به موقع بجا نیاورد، حجّ او باطل نیست; بلکه فقط گناه کرده و باید آن را جبران کند.

مسأله 781ـ اگر شخصى نماز طواف را بجا نیاورد و بمیرد، بر پسر بزرگ او واجب است که قضاى آن را بجا آورد; و اگر شخص دیگرى نیز بجا آورد کفایت مى کند.

مسأله 782ـ هرگاه شخصى از روى سهو، یا جهل و ندانستن مسأله، نماز طواف واجب را ترک کند، در صورت امکان باید برگردد و نماز را پشت مقام بجا آورد، و اگر برگشتن براى او مشقّت دارد، هر جا که هست نماز را بجا آورد; حتّى اگر در وطن خود باشد.

مسأله 783ـ هرگاه نماز طواف را فراموش کند، و در حال سعى یادش بیاید، سعى را رها مى کند، و برمى گردد نماز طواف را بجا مى آورد، سپس سعى را از همان جا که رها کرده ادامه مى دهد.

مسأله 784ـ هرگاه نماز طواف را فراموش کند، و اعمال پس از نماز را بجا آورد، و پس از توجّه نماز طواف را انجام دهد، اعاده اعمال پس از نماز براى او لازم نیست; هر چند احتیاط مستحب در اعاده آن اعمال است.

مسأله 785ـ احتیاط واجب آن است که نماز طواف را بلافاصله بعد از طواف بجا آورد; .

مسأله 786ـ هرگاه به واسطه مانعى ـ مثل باطل شدن وضو، یا نجس شدن لباس و بدن، یا ازدحام جمعیّت براى نماز جماعت روزانه، و مانند آن ـ نتواند نماز طواف را بلافاصله پس از طواف بجا آورد، بعد از رفع مانع بجا مى آورد، و طواف و نمازش صحیح است.

مسأله 787ـ در احکامى که ذکر شد، جاهل به مسأله در حکم کسى است که فراموش کرده است.

مسأله 788ـ شک در رکعات نماز طواف موجب بطلان نماز است، و باید اعاده کند، و احتیاط واجب در ظنّ به رکعات اتمام، سپس اعاده است، و در ظنّ در افعال نماز، باید نمازگزار احتیاط کند، و در سایر احکام، نماز طواف همانند نماز یومیّه است.

مسأله 789ـ اگر مُحرم نماز طواف را قبل از طواف خوانده، باید پس از انجام طواف آن را اعاده کند.

سؤال 790ـ اين كه فرموده ايد: «واجب آن است كه نماز طواف را پشت مقام بجا آورند» پشت مقام تا چه اندازه است، آيا مى توان حدّ معيّنى براى آن فرض كرد؟ 

جواب: اين امر عرفى است; يعنى مردم بگويند نماز او پشت مقام است.

سؤال 791ـ شخصى با اعتقاد به اين كه حجر اسماعيل مقام ابراهيم است، نمازش را در آنجا بجا آورده است. وظيفه اش چيست؟ اگر بعد از تقصير متوجّه شود، آيا اعمال بعد از نماز هم بايد اعاده گردد؟ 

جواب: بايد نمازش را در پشت مقام ابراهيم اعاده كند، و اعاده اعمال بعد لازم نيست.

سؤال 792ـ خانمى نماز طواف خود را در حجر اسماعيل خوانده، و به منزل بازگشته، و سپس متوجّه شده كه حائض گرديده، و طبق عادت هر ماهه تا وقوف به عرفات پاك نمى شود. آيا نمازى كه خوانده صحيح بوده؟ اگر صحيح نبوده، وظيفه اش چيست؟ 

جواب: عمره او صحيح است، و بايد براى حجّ تمتّع محرم شود، و هنگامى كه براى اعمال مكّه به مكّه بازگشت، نماز طواف عمره را پشت مقام ابراهيم بجا مى آورد، و احتياط آن است كه نماز سابق را قبل از طواف حجّ تمتّع بخواند.

سؤال 793ـ آيا نماز در پشت مقام ابراهيم حكم تكليفى است، يا وضعى؟ به عبارت ديگر، اگر كسى (مثلا) نمازش را نزديك ديوار زمزم بخواند، آيا نمازش باطل است، يا فقط معصيت كرده، ولى نماز صحيح است؟ 

جواب: خواندن نماز طواف واجب پشت مقام ابراهيم جزء شرايط است، و جنبه حكم وضعى دارد، ولى اگر بر اثر ازدحام نتواند نماز را پشت مقام بخواند، تا جايى كه مزاحمتى براى طواف كنندگان نداشته باشد عقب تر مى رود.

سؤال 794ـ هرگاه فردى به خاطر ازدحام نتواند نماز طواف را پشت مقام بخواند، آيا بايد صبر كند تا خلوت شود، يا مى تواند فوراً نمازش را در جايى كه مقدور است بخواند، ولو روزهاى بعد، در جاى نزديكتر مى تواند اعاده نمايد؟ 

جواب: مى تواند در جايى كه مقدور است بخواند، و صبر كردن براى نزديكتر خواندن لازم نيست.

سؤال 795ـ اگر كسى نماز طواف را در مكانى غير از مقام ابراهيم بخواند، و با اعتقاد به صحّت آن، بقيّه اعمال را انجام دهد، وظيفه او چيست؟ 

جواب: فقط بايد نماز را اعاده كند.

سؤال 796ـ در يكى از روزنامه هاى عربستان مقاله اى تحت عنوان: «آيا جابجايى مقام ابراهيم مناسب است؟» به چاپ رسيده، و مطالبى در مورد لزوم اين كار به منظور رفع مانع براى طواف كنندگان مطرح شده است. لطفاً بفرماييد: الف) چنين اقدامى از نظر شرعى چه حكمى دارد؟ جواب: جابجايى مقام ابراهيم ضررى به امر طواف نمى زند; زيرا جايز است طواف در دو طرف مقام ابراهيم انجام شود; امّا از آنجا كه مقام ابراهيم معيارى براى محلّ نماز «طواف واجب» است، و اين تغيير سبب مى شود كه معيار مزبور به هم بخورد، تغيير آن شرعاً مجاز نيست. ب) در صورت عملى شدن اين طرح، تكليف حجّاج در مورد طواف و نماز طواف چيست؟ 

جواب: همان طور كه گذشت براى طواف مشكلى ايجاد نمى شود; زيرا طواف در پشت مقام نيز جايز است; امّا اگر خدايى نكرده آنها اقدام به چنين كار خلافى كنند، زائران باید محلِّ تقریبىِ فعلىِ آن را براى نماز «طواف واجب» در نظر بگیرند، و طبق آن عمل کنند.

سؤال 797ـ گاه انسان مى داند كه اگر نماز طواف را شروع كند، طواف كنندگان او را حركت داده، جا بجا مى كنند; ولى در عين حال نماز را شروع مى كند. اگر اين نماز را تمام كند صحيح است؟ 

جواب: اگر به اميد اين كه بتواند آن را كامل كند انجام داده، و او را جا به جا نكردند، نماز او صحيح است، و اگر كمى جا به جا كنند، به طورى كه صورت نماز به هم نخورد، و در حال جا به جايى سكوت كند، آن نيز مانعى ندارد.

سؤال 798ـ شخصى مشغول نماز طواف بود كه طواف كنندگان او را حركت دادند. پس از استقرار ذكرى را كه در حال حركت خوانده بود تكرار كرد، ولى دوباره او را حركت دادند، او نيز ذكر را تكرار كرد. آيا نمازش صحيح است؟ 

جواب: اگر طورى حركت داده اند كه استقرار او از بين رفته، تكرار ذكر مانعى ندارد; در غير اين صورت، تنها به قصد احتياط تكرار كند، به شرط آن كه از روى وسواس نباشد.

سؤال 799ـ هنگامى كه قسمتى از زمين مسجد الحرام نجس مى شود، كاركنان آنجا اقدام به تطهير آن به روش غير صحيح مى كنند. آيا نماز خواندن بر روى آن قسمت از زمين، كه به روش فوق تطهير شده و هنوز مرطوب است، جايز است؟ 

جواب: احتياط آن است كه در مكان ديگرى نماز بخواند; ولى اگر يقين به نادرستى روش آنها ندارد اشكالى ندارد، و جستجو در اين امور لازم نيست.

سؤال 800ـ در موقع نماز طواف امكان ندارد كه مردان و زنان طورى بايستند كه محاذى هم نباشند، يا زنان جلوتر از مردان مشغول نماز نشوند. در اين صورت نماز چه حكمى دارد؟ جواب: در اين شرايط اشكالى ندارد.

سؤال 801ـ آيا محمول نجس (همراه داشتن دستمال نجس، و امثال آن) در طواف و نماز طواف جايز است؟ 

جواب: پوشيدن لباسهايى كه به تنهايى ستر عورت نمى كند، در طواف و نماز طواف اشكالى ندارد; همچنين محمول نجس و متنجّس.

سؤال 802ـ خانمى براى عمره تمتّع مُحرم شده، و پس از ورود به مكّه و انجام طواف، و قبل ازبجا آوردن نماز طواف، حائض گرديده است. وظيفه اش چيست؟ 

جواب: اگر وقت وسعت دارد (يعنى تا قبل از عزيمت به عرفات پاك مى شود) صبر مى كند تا پاك شود و نماز طواف را بخواند، و پس از آن بقيّه اعمال را بجا آورد، و چنانچه وقت تنگ است، سعى و تقصير عمره تمتّع را انجام مى دهد، سپس براى حجّ تمتّع مُحرم مى شود، و احتياط آن است كه پس از بازگشت از عرفات و منى، و قبل از بجا آوردن اعمال مكّه، نماز طواف گذشته را بخواند، سپس اعمال مكّه را بجا آورد.

سؤال 803ـ شخصى كه نمازش غلطهاى فراوانى دارد، و به احرام عمره تمتّع محرم شده، و وارد مكّه مى شود، و (مثلا) هفت روز در مكّه توقّف مى كند. آيا واجب است تا آخر وقت در احرام بماند و نمازش را اصلاح نمايد، سپس شروع به طواف و نماز كند، يا وظيفه ديگرى دارد؟ 

جواب: لازم است صبر كند، و نمازش را به مقدارى كه مى تواند اصلاح كند.

سؤال 804ـ هرگاه شخصى مطمئن بوده كه قرائت و اذكار نمازش را به طور صحيح انجام مى داده، و نماز طواف را بر همان اساس خوانده است، اكنون معلوم شده كه اشتباهاتى در قرائت نماز دارد. چه بايد بكند؟ 

جواب: اگر احتمال غلط بودن آن را نمى داده، نمازش صحيح بوده است، ولى براى نمازهاى روزانه آينده اشتباهاتش را اصلاح كند.

سؤال 805ـ اگر خانمى اذكار نماز طواف را به قدرى بلند بخواند كه نامحرم بشنود، چه حكمى دارد؟ 

جواب: مانعى ندارد، ولى بهتر است آهسته تر بخواند.

سؤال 806ـ وضوى شخصى پس از طواف باطل مى شود، ولى بر اثر خجالت وضو نمى گيرد، و به همان شكل نماز طوافش را به جا آورده، و به دنبال آن سعى و تقصير نموده، و از احرام خارج مى شود. وظيفه او چيست؟ 

جواب: بايد نماز و سعی و تقصیر را اعاده كند.

سؤال 807ـ آيا روحانى كاروان، كه نماز طوافش را به صورت فرادى خوانده، مى تواند همان نماز را مانند نمازهاى يوميّه، به نيّت جماعت براى افراد كاروان امامت كند؟ 

جواب: بنابر احتياط واجب نماز طواف را نمى توان با جماعت خواند.

سؤال 808ـ آيا جايز است در ميان طواف و نماز طواف، نماز مستحبّى يا عبادت مستحبّى ديگرى بجا آورد؟ 

جواب: احتياط در ترك آن، و اقدام به انجام نماز طواف است.

سؤال 809ـ گاه در پشت مقام ابراهيم ازدحام زياد است، و چون زن و مرد در كنار هم هستند احياناً مورد فشار ازدحام قرار مى گيرند. در صورتى كه خوف فسادى نرود، آيا به نماز طواف ضررى مى زند؟ 

جواب: در فرض سؤال براى نماز ضرر ندارد.

سؤال 810ـ آيا فاصله انداختن بين طواف و نماز آن، به مقدار دو ركعت نماز اشكال دارد، و اصولا چه مقدار فاصله ضرر دارد؟ 

جواب: اين مقدار اشكال ندارد، و ميزان مبادرت عرفيّه است، و در صورت تأخير نماز، اعاده طواف لازم نيست.

سؤال 811ـ شخصى علاقمند است كه قرائت قرآن و نمازهاى مستحبّى و دعاى توسّل را پشت مقام ابراهيم انجام دهد، در حالى كه در جاهاى ديگر مسجد الحرام نيز انجام اين امور ممكن است. از طرفى، بر اثر ازدحام جمعيّت كسانى كه مى خواهند نماز طواف واجب بخوانند با كمبود جا مواجه هستند. آيا اين كار جايزاست؟ 

جواب: اين كار در صورت مزاحمت جايز نيست، و مى تواند در نقاط ديگر مسجد الحرام آنها را انجام دهد، زيرا تمامى نقاط مسجدالحرام داراى فضيلت است.

سؤال 812ـ در مناسك فرموده ايد بايد نماز طواف را پس از طواف بدون فاصله بجا آورد; آيا فوريت نماز بعد از طواف، وضعى است يا تكليفى و اگر شخص به فاصله مثلا يك ساعت بعد از طواف نماز را بخواند، چه حكمى دارد؟ 

جواب: ظاهراً حكم وضعى است و اگر عمداً فاصله زيادى بيندازد، احتياط آن است كه طواف را اعاده كند و بعد از آن نماز طواف را بجا آورد.