به هنگام تأسیس مسجد النبی، در کناره شرقی آن، حجره هایی برای زندگی پیامبر (ص) و همسرانش ساخته شد که تا حدود نود سال پس از رحلت آن حضرت نیز سرِ پا بود. ابتدا حجره ای برای سوده، پس از آن عایشه و در امتداد آن، حجره ای برای حضرت فاطمه زهرا (س) بنا گردید.
مورّخان نوشته اند که رسول خدا (ص) در همان حجره ای که وفات یافت، مدفون شد. بر اساس آنچه که از شیعه روایت شده، این حجره، همان حجره حضرت زهرا (س) بوده که حضرت در آن وفات یافتند. احتمال دیگر نیز آن است که رحلت و دفن پیامبر در حجره ای در میان حجره عایشه و حجره حضرت فاطمه (س) بوده که آن حضرت برای استراحت در آنجا بسر می برده و اختصاص به هیچ یک از همسرانش نداشته است.
زمانی که پیامبر (ص) دفن شد، و سپس ابوبکر (به خواست و دستور عایشه)، عمر را در کنار آن حضرت دفن کردند، به تدریج میان بخش متعلق به عایشه و این قسمت، پرده (و سپس در روزگار عمر دیوار کوتاهی) کشیده شد. این وضعیت تا زمان توسعه مسجد در عهد ولید، به همان شکل باقی بود. در آن زمان که قسمت شرقی مسجد توسعه یافت، مرقد مطهر در حالی که گرد آن یک پنج ضلعی کشیده شد، داخل در مسجد گردید.
گفته اند انتخاب پنج ضلعی از آن روی بود که شبیه کعبه به صورت مربع نباشد. به علاوه کسانی که در پشت آن به سوی قبله نماز میخوانده اند، چون سمت مثلثی آن برابرشان بود، در واقع، عملا رو به قبر بودن، برای آنان صدق نمی کرد. نخستین بار یکی از امرای اسماعیلی مصر با نام ابن ابی الهیجاء، پرده ای راکه سوره یس روی آن کتابت شده بود، روی مرقد مطهّر پیامبر (ص) کشید و از آن زمان به بعد، پرده ای که روی آن آیات قرآن نوشته شده بود، روی مرقد مطهّر کشیده می شد.
عمارت و بنای مرقد شریف
در سال ۵۵۷ قمری، در اطراف مرقد، در زیر زمین، به دلیل احتمال نفوذ صلیبی ها که بنای حمله و نفوذ از طریق دریای سرخ را داشتند، سُرب ریخته شد تا مانع از دسترسی آنان به قبر پیامبر (ص) شود. پس از آن در سال ۶۶۸ و ۶۹۴ توسط برخی از سلاطین مملوکی مقصوره های چوبی برای حجره شریفه ساخته شد.
تا این زمان، زائرانِ قبر پیامبر (ص) در فاصله یک و نیم متری قبر آن حضرت، در اطراف دیواره پنج ضلعی، که عمر بن عبدالعزیز در اطراف قبر کشیده بود، می ایستادند و زیارت می خواندند. جمال الدین اصفهانی، در اطراف حجره شریفه ضریح چوبی تا سقف کشید که در آتش سوزی سال ۶۵۴ سوخت. در همین آتش سوزی بود که سقف حجره شریفه نیز سقوط کرد. مستعصم، آخرین خلیفه عباسی گروهی را برای تعمیر فرستاد و آنان بی آنکه وارد حجره شریفه شوند، سقف را دوباره زدند.
در سال ۶۶۸ بَیبَرْس، دیواره مُشبّکی به صورت ضریح در اطراف این پنج ضلعی، به صورت مستطیل شکل کشید و خانه حضرت زهرا (س) نیز داخل آن قرار گرفت و محدوده ای تا محراب تهجّد را داخل این مقصوره کرد. از این زمان به بعد، دسترسی مردم به قبر دورتر شد، خانه حضرت زهرا (س) از مسجد به داخل این مقصوره افتاد و ستون مربعة القبر نیز از دسترس مردم خارج شد. علت نامگذاری آن به مربعة القبر، واقع شدن آن در زاویه شمال غربی ضریح قبر پیامبر(ص) است.
محدوده حجره طاهره، که مرقد منسوب به فاطمه زهرا (س) و خانه ایشان در داخل آن قرار دارد، ۲۴۰ متر (۱۶ متر طول و ۱۵ متر عرض) مساحت دارد که ضریحی مطلاّ در اطراف آن کشیده شده است.
برای ضریح مطهر نیز چهار درب ساخته شد. یکی در سمت جنوب، یعنی قبله که نامش (باب التوبه) بوده، دیگری در سمت غرب آن که (باب الوفود) بوده و در نزدیکی اسطوانة السریر قرار داشته، دیگری (باب فاطمه) در دیواره شرقی حجره قرار داشته و چهارم (باب تهجّد) که در سمت شمال است.
در روزگار سعودی، هیچ تغییری جز تعمیرات موقت در حجره شریفه انجام نشد و همچنان به همان صورت نخست باقی مانده است.
بنای امروز مرقد شریف
افزون بر مرقد مطهّر پيامبر (ص) در بخش شمالى آن، محلّى به عنوان قبر فاطمه زهرا (ع) وجود دارد. اين محل بنا به نقل هايى است كه معتقد است حضرت در خانه خودش مدفون است. رواياتى نيز دفن آن حضرت را در بقيع می دانند كه اهل سنت بيشتر به پذيرش اين روايات تمايل دارند.
همان گونه كه گذشت، در جمع، چهار درِ بيرونى، براى حجره شريفه تعبيه شده است؛ نخست درِ جنوبى كه تاريخ سال آن 1026 هجرى است. در شمالى كه باب التهجّد نام دارد و روبروى محراب تهجّد است. در شرقى كه به باب فاطمه (ع) نامبردار است و روى آن اشعارى نوشته اند. در غربى نیز به باب النبى مشهور است.
اكنون كسى كه در حال خروج از مسجدالنبى، از سمت باب البقيع ـ جنوبى ترين درِ ديوار شرقى مسجد ـ است، در سمتِ چپِ خود حجره شريفه را می بيند. در اين قسمت، سه قوس يا به عبارتى طاق نما هست كه به ترتيب در برابر قبر پيغمبر (ص) ابوبكر و عمر مىباشد. بالاى آن اين آيه شريفه نوشته شده است:
«إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ؛ آنها که صدای خود را نزد رسول خدا کوتاه می کنند همان کسانی هستند که خداوند دل هایشان را برای تقوا خالص نموده، و برای آنان آمرزش و پاداش عظیمی است». (حجرات/3)
روى يكى از اين ستونها، دست راست شخصى كه روبروى قبر پيامبر (ص) ايستاده، اين شعر ديده مىشود:
يا خَيْر مَنْ دُفِنَت بالقاعِ أعْظمُه *** فطاب من طيبهنّ القاعُ و الأكَم
ای بهترین کسی که استخوان های پاکش در این سرزمین آرمید!
و از عطر وجودش، دشت و کوه، همگی خوشبو شد
نيز روى ستون سمت چپ شخصى كه روبروى قبر پيامبر (ص) ايستاده، اين بيت شعر نوشته شده است:
نَفْسي الفِداء لِقَبْر أَنْتَ ساكِنُهُ *** فِيهِ الْعِفافُ وَ فِيهِ الجُودُ و الكَرَم
جانم فدای آن آرامگاهی که تو در آن سکونت داری،
که در آن پاکدامنی است و در آن بخشندگی و بزرگواری است